کاری که شرکت بوتان کرد قابل تکرار است؟

داوود حشمتی
در سال ۱۳۳۲ خورشیدی، را با کودتای 28 مرداد و جنبش های مربوط به ملی شدن صنعت نفت به یاد می آورند. اما آن سال یک تحول تاریخی دیگر هم رقم خورده بود که میتواند سرلوحه سیاست گذاری امروز هم باشد. بعد از تلاش مصدق برای ملی کردن صنعت نفت، ایران نمی توانست نفت را در جهان به فروش برساند. از همین رو نفت تولید شده به نفت سفید تبدیل شده و مختصات گرمایشی و پخت و پز ایرانی را از هیزم به نفت تغییر داد. اما این هم تحول مهم سال 1332 نبود. آن سال از این نظر مهم بود که محسن خلیلی، شرکت بوتان را تأسیس کرد؛ شرکتی که گاز را مایع کرد و سپس با ذخیره و بسته بندی در کپسول های گاز به خانه‌ها رساند. آن زمان، نفت سفید و چراغ‌های پیه‌سوز رایج بود. بوتان نه فقط فراهم کننده یک سوخت جدید، بلکه برنده اعتماد عمومی شد، با وعده ایمنی بیشتر، هزینه کمتر برای خانوارها، و کاهش آلودگی و زحمت ناشی از سوخت‌های سنتی.
این تجربه نشان می‌دهد که یک نوآوری مقیاس‌پذیر، حتی در شرایط محدود زیرساخت، می‌تواند تاثیرات اجتماعی و اقتصادی بزرگی داشته باشد. امروز نیز، وقتی ایران با ظرفیت گازی عظیم، این مشکل را دارد که در زمستان دچار افت فشار گاز شود، صنایع بزرگ را متوقف می‌کند، برق را به سوخت نفتی بازمی‌گرداند، و در نقاط دوردست، گاز طبیعی یا دوگانه‌سوزی یا قطع‌های مکرر داریم، زمان آن رسیده که همان جسارت بوتانِ گذشته را به مدل جدید انرژی امروز تبدیل کنیم.

وضعیت فعلی؛ کسری و چالش‌ها با داده‌ها
برای فهم ابعاد مسأله لازم است به اعداد نگاه کنیم:
• طبق گزارش‌ها، کسری گاز روزانه ایران در زمستان به حدود ۳۰۰ تا ۳۷۳ میلیون متر مکعب می‌رسد.
• همچنین در بهار و تابستان، کسری کمتر ولی محسوس وجود دارد؛ مثلاً گزارش‌ها نشان می‌دهند در فصل گرم، کسری حدود ۱۵۰ میلیون متر مکعب در روز بوده است و این مقدار پیش‌بینی می‌شود در زمستان به حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب در روز افزایش یابد. (
• تولید گاز کشور در بهترین شرایط، در شبکه خشک (یعنی چیزی که در لوله‌ها قابل انتقال باشد) حدود ۸۸۰ میلیون متر مکعب در روز رسیده است و از این مقدار، کسری تدریجی به دلیل مصرف خانگی، صنعتی، اتلافات شبکه و فشار شبکه ایجاد می‌شود.
• این درحالی است که ایران سالانه حدود ۲۶۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید می‌کند، از این مقدار بخشی برای مصارف داخلی است و بخشی هم صادر می‌شود. (
این کسری‌های روزانه وقتی برای صنایع بزرگ و شهرک‌های صنعتی سنگین می‌شوند که تعطیلی یا کاهش تولید، هزینه مستقیم و غیرمستقیم هنگفت دارد. بنابراین این ناترازی باعث توقف تولید، بیکاری کارگران ، لغو قراردادها ، اثرات زیست‌محیطی بدتر (سوخت مایع یا نفت گاز یا مازوت جایگزین) و کیفیت پایین هوا خواهد شد.


راه‌حل پیشنهادی: مینی-LNG؛ ظرفیت، هزینه، مزایا
چند داده بین‌المللی وجود دارد که نشان می‌دهد مخازن کوچک و تأسیسات مینی و میکرو LNG در مقیاس مناسب اقتصاد دارد:
• مطالعه‌ی بانک جهانی درباره پروژه‌های مینی/میکرو LNG که حجم مصرف گاز بین ۳ تا ۱۰ میلیون فوت مکعب در روز (MMscf/d) را شامل می‌شود، و برای فاصله‌های مختلف بین مراکز تولید تا مصرف، هزینه‌های واحد (سرمایه + عملیاتی) بین حدود ۶ تا ۱۲ دلار به ازای هر MMBtu برآورد شده است.
• به عنوان مثال، یک تأسیس مینی-LNG با ظرفیت تولید روزانه حدود ۵۰٬۰۰۰ گالن در روز (تقریبی که برابر با چندین هزار متر مربع LNG است) در آمریکای شمالی حدود ۲۰ میلیون دلار هزینه دارد. در ظرفیت کمتر، با کاهش زیاد بهره‌برداری، هزینه‌ها کاهش چندانی ندارند، چون هزینه‌های پایه (محوطه، ابزارهای تراکم، برق، کنترل) ثابت‌اند.

• مزایا بومی:
با بومی‌سازی مدل مینی-LNG در ایران، مزایای زیر ایجاد خواهد شد:
1. پوشش کسری گاز معادل روزانه چند صد میلیون متر مکعب
اگر بتوان فقط %۱۰ از کسری روزانه زمستان – مثلاً ۳۰۰ میلیون متر مکعب – را با مخازن محلی پوشش داد، یعنی حدود ۳۰ میلیون متر مکعب در روز، صنایع بزرگ و نیروگاه‌ها در بخش قابل توجهی ایمن‌تر می‌شوند.
2. کاهش تلفات شبکه
بخش مهمی از کسری در واقع به بخار شدن گاز در مخازن بزرگ، افت فشار در خطوط بلند، اتلاف و نشتی و انتقال می‌آید. با ذخیره در نزدیکی مصرف‌کننده، این اتلاف کاهش می‌یابد.
3. تضمین برق، کاهش سوخت‌های آلاینده
وقتی گاز قابل دسترس‌تر باشد، نیروگاه‌ها مجبور نمی‌شوند به مازوت یا نفت گاز غیر استاندارد روی بیاورند. کیفیت هوای شهرها بهبود می‌یابد، آلودگی کمتر می‌شود، هزینه‌های درمان و زیست‌محیطی کاهش می‌یابد.
4. افزایش کارایی تولید صنايع
صنایع بزرگی مثل فولاد، سیمان، پتروشیمی که مصرف روزانه گاز‌شان زیاد است، در نبود فشار گازِ کافی یا قطع و افت فشار دچار خسارت تولید، خسارت قراداد، توقف خطوط تولید می‌شوند. ذخیره محلی می‌تواند بیمه‌ای برای آنها باشد.
5. زمان پاسخ بهتر به بحران
مثل حملات زیرساختی (مثلاً تخریب خطوط لوله)، سردی ناگهانی هوا، یا مشکلات فنی. مخازن محلی LNG می‌توانند به‌سرعت وارد عمل شوند، بدون نیاز به زمانِ ساخت لوله یا رفع مشکلات زیرساخت سراسری.

پیشنهاد سیاست‌گذاری؛ مراحل و الزامات
برای این تحول ضروری است که سیاست‌گذاران و نهادهای دولتی، بخش خصوصی، مهندسین و دانشگاه‌ها با هم عمل کنند. چند پیشنهاد اجرایی:
اولویت برآورد هزینه / زمان اقدام لازم مرحله
بالا مطالعه فنی ۳-۶ ماه تعیین شهرک صنعتی‌ها، مناطق دوردست، استان‌هایی که در زمستان بیشترین قطع/افت فشار را دارند ۱. شناسایی مناطق بحرانی
بالا چند ده پروژه پایلوت محاسبهٔ مصرف روزانه متوسط و مازاد نیاز صنایع، کلیه مصرف‌کنندگان بزرگ در آن منطقه ۲. برآورد تقاضای محلی
متوسط تا بالا هرکدام ممکن است بین ۱۰-۳۰ میلیون دلار بسته به ظرفیت و شرایط منطقه باشد انتخاب ظرفیت مخزن (مثلاً مخزن با حجم ذخیره معادل تأمین ۱۰-۳۰ میلیون متر مکعب گاز مایع)، عایق‌بندی مناسب، سیستم regasification، تأمین ایمنی ۳. طراحی مخازن و تأسیسات مینی-LNG
بالا سیاست‌گذاری لازم در یکی-دو سال تضمین سرمایه‌گذاری دولتی یا یارانه بخشی، ایجاد مشوق مالیاتی برای بخش خصوصی، تضمین خرید یا قرارداد تضمینی مصرف (offtake agreements) ۴. تسهیل مقررات و تأمین مالی
ضروری همراه با مرحله طراحی و اجرا قوانین ایمنی، نظارت بر مخزن، حمل و نقل ایمن LNG، استانداردهای محیط زیستی ۵. آموزش و ایمنی
طولانی‌تر اما استراتژیک طرح پایلوت ۱-۲ شهرک صنعتی، سپس گسترش ملی در ۲-۳ سال بعد اگر طرح اولیه موفق شود، طراحی مدولار به گونه‌ای که چند مخزن کوچک در استان‌های مختلف نصب شوند و در مواقع نیاز به صورت هماهنگ عمل کنند ۶. مقیاس‌پذیری و شبکه‌سازی

چشم‌انداز آینده
• تجربه بوتان به ما آموخت که انرژی نوآورانه می‌تواند تغییرات عمیق ایجاد کند؛ مینی-LNG همان کلید است در شرایط امروز: بهبود امنیت انرژی، پایداری، کاهش هزینه‌ها و آلودگی.
• با کسری روزانه گاز در زمستان حدود ۳۰۰-۳۷۰ میلیون متر مکعب، حتی اگر تنها ۱۰٪ این کسری را بتوان با ذخیره‌های محلی پوشش داد، معادل ۳۰-۴۰ میلیون متر مکعب در روز است که تحولی بزرگ است.
• هزینه سرمایه‌گذاری در مینی-LNG در پروژه‌های با مقیاس متوسط محلی ممکن است میلیون‌ها تا ده‌ها میلیون دلار باشد، اما مقایسه آن با هزینه توقف تولید صنعتی، هزینه‌های آلودگی، تأمین برق اضطراری و خسارات اجتماعی نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری عقلانی است.
• این تحول نیازمند اراده‌ی سیاست‌گذاران، همکاری بخش خصوصی، تأمین مالی مؤثر، و قانونگذاری حمایت‌آمیز است.